قرآن، ازدواج، محارم، ازدواج موقت، حرمت ازدواج و ازدواجهاي جايز و حرام
احکام جمع "حکم" بوده که در لغت به معنای منع و بازداشتن براى اصلاح آمده‏ و در اصطلاح يعنى دربارهی چيزی حكم کردن، به اينكه آن چیز آنطور هست يا آنطور نيست؛ خواه دیگری را به آن حکم ملزم کنی یا ملزم نکنی؛[1] و آنچه شارع مقدس و قانونگذار الهی به عنوان قوانین الهی برای موضوعات مختلف اعتبار کرده، حکم شرعی گفته میشود.[2] منظور از احکام ازدواج، بایدها و نبایدهایی است که خداوند متعال در قرآن کریم دربارهی ازدواج بیان فرموده است.

خداوند در قرآن، ازدواج با دو گروه از زنان مسلمان را حرام کرده است:
1. مَحارم (نسبی، رضاعی و سببی)؛ 2. غیر محارمی که  مانعی در بینشان به وجود بیاید، مثل: عدهی زنان.

زنانی هستند که از طریق نسبی (خویشاوندی)، از ناحیهی یک پدر و مادر یا از یک پدر فقط و یا از یک مادر فقط با مردان محرمیت دارند که هفت گروهند: مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله،  دختر برادر و دختر خواهر: 
«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ و بَنَاتُكُمْ و أَخَوَاتُكُمْ و عَمَّاتُكُمْ وَ خَالَاتُكُمْ و بَنَاتُ الْأَخِ وَ بَنَاتُ الْأُخْتِ ...»[3]
«حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دختران، و خواهران، و عمهها، و خالهها، و دخترانِ برادر، و دخترانِ خواهرِ شما...»
"بَناتُكُمْ" یعنی حرمت نكاح با دخترانتان (خواه دختر خود شما باشد، يا دختر دختر يا دختر پسرتان)؛ و "عَمَّاتُكُمْ وخالاتُكُمْ" هر زنى كه عمه و خالهی خودتان، يا عمه و خالهی پدر و يا عمه و خالهی مادرتان باشد.[4]

زنانی هستند که از طریق رضاعی (شیر دادن) با مردان محرمیت پیدا کردهاند. از جمله:
«...و أُمَّهَاتُكُمُ الَّتىِ أَرْضَعْنَكُمْ و أَخَوَاتُكُم مِّنَ الرَّضَاعَةِ ...»[5]
«...و مادرانى كه شما را شير داده‏اند، و خواهران رضاعى شما ...»
مادران رضائی، زنانى هستند كه انسان خودش یا پدر و یا مادرش از آنها شير خورده است و خواهران رضائی، دخترانی هستند که از طریق شیر با انسان محرمیت پیدا کردهاند؛ فلذا پيامبر گرامى اسلام در حدیثی فرمودند:
«خداوند از راه شيرخوارگى چيزهايى را كه از راه خويشاوندى، تحريم كرده، حرام شمرده است»[6]
بنابراين، آن هفت گروهى كه از راه خويشاوندى حرام شمرده شده‏اند، از راه شيرخوارگى نيز حرام شمرده مى‏شوند.[7]

زنانی هستند که از طریق سببی (ازدواج) با مردان محرمیت پیدا کردهاند. از جمله:
·     مادرزن و دخترِزن:
«...و أُمَّهَاتُ نِسَائكُمْ وَ رَبَائِبُكُمُ الَّتىِ فىِ حُجُورِكُم مِّن نِّسَائكُمُ الَّتىِ دَخَلْتُم بِهِنّ فَإِن لَّمْ تَكُونُواْ دَخَلْتُم بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ ...»[8]
«...و مادران همسرانتان، و دختران همسرتان كه در دامان شما پرورش يافته‏اند از همسرانى كه با آنها آميزش جنسى داشته‏ايد- و چنانچه با آنها آميزش جنسى نداشته‏ايد، (دختران آنها) براى شما مانعى ندارد- ....»
قرآن از دخترزن تعبیر به "ربیبه"کرده؛ یعنی حرام است دختران زنان شما، ازشوهر قبلی؛ آن دخترانى كه در کنار شما تربیت یافتهاند. آوردن قید "فِي حُجُورِكُمْ" (در دامان شما) به حسب غلبه است به دلیل اینکه، زنی که با وی آمیزش جنسی انجام داده باشد، دخترش بر آن مرد به منزلهی دختر خودش بوده، چون مربی آن به حساب میآید؛ فلذا حرام ابدی میشود.[9] بعضی از فقهاء گفتهاند: اگر با زنی که برای خود عقد کرده، نزدیکی هم نکرده باشد، تا وقتی که آن زن در عقد اوست، نمیتواند با دختر او ازدواج کند.[10]

«...وَ حَلَائِلُ أَبْنَائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَ أَن تَجْمَعُواْ بَينْ‏َ الْأُخْتَينْ‏ِ
إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ ...»[11]
«و (همچنین) همسرهاى پسرانتان كه از نسل شما هستند (نه پسرخوانده‏ها) و (نيز حرام است بر شما) جمع ميان دو خواهر كنيد؛
مگر آنچه در گذشته واقع شده[12]...»
البته این حرمت در صورتی است که ازدواج با خواهرزن، همزمان با همسری خواهرش و در عقد واحد صورت پذیرد.[13]

«وَ لَا تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ ءَابَاؤُكُم مِّنَ النِّسَاءِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَ مَقْتًا وَ سَاءَ سَبِيلاً»[14]
«با زنانى كه پدران شما با آنها ازدواج كرده‏اند، هرگز ازدواج نكنيد! مگر آنچه در گذشته (پيش از نزول اين حكم) انجام شده است؛ زيرا اين كار، عملى زشت و تنفرآور و راه نادرستى است.»

زنانی هستند که موانع دیگر موجب تحریم ازدواج با مردان شدهاست. از جمله:

«وَ الْمُحْصَنَاتُ مِنَ النِّسَاءِ إلاّ مَامَلَکَت أیمَانُکُم ...»[15]
«و زنان شوهردار (بر شما حرام است) مگر آنها را که (از راه اسارت) مالک شدهاید؛ (زیرا اسارت آنها در حکم طلاق است) ...»

ازدواج در حال عدّه از جمله ازدواجهای حرام است. "عدّه" یعنی مدت زمانی که زن پس از طلاق یا وفات شوهرش، منتظر میماند:
الف. چهار ماه و ده روز، عدهی وفات:
«وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَترََبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشهُْرٍ وَ عَشْرًا ...»[16]
«و كسانى كه از شما مى‏ميرند و همسرانى باقى مى‏گذارند، بايد چهار ماه و ده روز، انتظار بكشند (و عدّه نگه دارند)!...»
ب. سه ماه، عدهی طلاق:
«وَ الْمُطَلَّقَاتُ يَترََبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ ...»[17]
«زنان مطلّقه، بايد به مدت سه مرتبه عادت ماهانه ديدن (و پاك شدن) انتظار بكشند...»
"قروء" جمع "قُرء" به معناى حیض دیدن و پاك شدن از آن، گفته شده است.[18]

قرآن، حکم ازدواج با این زنان را اینگونه بیان میکند:
«... وَ لا تَعْزِمُوا عُقْدَةَ النِّكاحِ حَتَّى يَبْلُغَ الْكِتابُ أَجَلَهُ ...»[19]
«... اقدام به ازدواج ننماييد، تا عدّهی آنها سرآيد! ....»
در حقیقت عقد ازدواج در زمان عدّه، باطل است؛ بلكه اگر آگاهانه اين كار صورت گیرد، موجب حرام ابدی مى‏شود.[20]
اما به تصریح آیهی بعد، مردان میتوانند به طور کنایه از این زنان در حال عدّه خواستگاری کنند:
«وَ لَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا عَرَّضْتُم بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسَاءِ أَوْ أَكْنَنتُمْ فىِ أَنفُسِكُمْ ...»[21]
«و گناهى بر شما نيست كه به طور كنايه، (از زنانى كه همسرانشان مرده‏اند) خواستگارى كنيد، و يا در دل تصميم بر اين كار بگيريد (بدون اينكه آن را اظهار كنيد)...»
البته اگر با شوهران خودشان اقدام به ازدواج کنند، به مراتب بهتر است:
«... وَ بُعُولَتهُُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فىِ ذَلِك إِنْ أَرَادُواْ إِصْلَاحًا ...»[22]
«...و همسرانشان، براى بازگرداندن آنها (و از سرگرفتن زندگى زناشويى)
در اين مدت، (از ديگران) سزاوارترند، در صورتى كه (براستى) خواهان
اصلاح باشند...»
بر اساس آیهی مورد بحث، رجوع شوهر در مدت عدهی رجعیه (طول سه ماه) آسانتر از این است که بعد از این مدت ازدواج بکند، یعنی طلاق را ناديده گرفته و همسر خود را نزد خود برگرداند.[23]
«وَ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَن يَنكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْاْ بَيْنهَُم بِالمَْعْرُوف‏...»[24]
«و هنگامى كه زنان را طلاق داديد و عدّهی خود را به پايان رساندند، مانع آنها نشويد كه با همسران (سابق) خويش، ازدواج كنند! اگر در ميان آنان، به طرز پسنديده‏اى تراضى برقرار گردد...»
مطلب دیگری که از آیه به دست میآید اینست که جلوگیری از ازدواج دوبارهی زن، مشروع نبوده و ‏زنان" ثيّب" (آنان كه لااقل يك بار ازدواج كرده‏اند) در ازدواج مجدد خود، هيچ گونه نيازى به جلب رضایت اولياء نداشته و حتى مخالفتشان بى اثر است.[25]
اما اگر سه طلاقه باشد، ازدواج مجدد مرد با زن مطلقهی خودش، مشروط به مُحلّل است:
«فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا تحَِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتىَ‏ تَنكِحَ زَوْجًا غَيرَْهُ فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيهِْمَا أَن يَتَرَاجَعَا ...»[26]
«اگر (بعد از دو طلاق و رجوع، بار ديگر) او را طلاق داد، از آن به بعد، زن بر او حلال نخواهد بود، مگر اينكه همسر ديگرى انتخاب كند (و با او، آميزش جنسى نمايد. در اين صورت،) اگر (همسر دوم) او را طلاق گفت، گناهى ندارد كه بازگشت كنند (و با همسر اول، دوباره ازدواج نمايد)...»
همسر دوم را در اين گونه موارد مُحلّل مى‏نامند؛ چون موجب حلال شدن زن (بعد از طلاق و عده) با همسر اول مى‏شود. به نظر مى‏رسد كه مراد شارع مقدس با اين حكم، جلوگیری از طلاقهاى پى در پى است.[27] و اینکه مُحلّل باید با زن سه طلاقه، آمیزش نماید، مستفاد از روایات است.[28]

خدای متعال در قرآن، ازدواج مسلمانان با مشرکان را به شدت نهی کرده و در صورت تمایل، مشروط به ایمان و برگشت آنها از شرک به توحید نموده است:
«وَ لَا تَنكِحُواْ الْمُشْرِكَاتِ حَتىَ‏ يُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَيرٌْ مِّن مُّشْرِكَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْكُمْ وَ لَا تُنكِحُواْ الْمُشْرِكِينَ حَتىَ‏ يُؤْمِنُواْ ...»[29]
«و با زنان مشرك و بت‏پرست، تا ايمان نياورده‏اند، ازدواج نكنيد! (اگر چه جز به ازدواج با كنيزان، دسترسى نداشته باشيد؛ زيرا) كنيز با ايمان، از زن آزاد بت‏پرست، بهتر است هر چند (زيبايى، يا ثروت، يا موقعيت او) شما را به شگفتى آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بت‏پرست، تا ايمان نياورده‏اند، در نياورید...»
اما در مورد اهل کتاب میفرماید:
«الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ...وَ المُْحْصَنَاتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ إِذَا ءَاتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ محُْصِنِينَ غَيرَْ مُسَافِحِينَ وَ لَا مُتَّخِذِى أَخْدَانٍ ...»[30]
« امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شده ... و آنان پاكدامن از اهل كتاب، حلالند هنگامى كه مهر آنها را بپردازيد و پاكدامن باشيد نه زناكار، و نه دوست پنهانى و نامشروع گيريد...»
در اين آيه متعلق حكم را- كه يهود و نصارا باشند- نام نبرده، بلكه فرموده "زنان آنهايى كه قبل از شما كتاب آسمانى داشتند". آیه در مقام آسان كردن تکلیف بوده و لحن آیه، منت گذارى بر مسلمانان است، با این توجه حرمت ازدواج مردان مسلمان با زنان اهل کتاب برداشته شده که اين بیان خالى از اشعار به علت حكم نيست؛ زیرا اهل کتاب، به توحيد و رسالت اعتقاد دارند، بر خلاف مشركين و بت پرستان كه منكر نبوتند.[31]
البته بر اساس قرائن و شواهدی که در خود آیهی شریفه وجود دارد و آيهی 25 سورهی نساء گویای آن است، حکم حلیت ازدواج با یهود و نصارا، ناظر به ازدواج موقت میباشد؛ زیرا نخست مى‏فرمايد: «إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ» (بشرط اينكه اجر آنها را بپردازيد)، واژهی "أجر" در هر دو ازدواج (عقد دائم و موقت)کاربرد دارد، ولى بيشتر در مورد ازدواج موقت ذكر شده و با آن تناسب بيشترى دارد، به خاطر اينكه ازدواج دائم هيچگونه شباهتى با مساله زنا يا انتخاب دوست پنهانى نامشروع ندارد، كه از آن نهى شده و در ادامه فرموده:«غَيْرَ مُسافِحِينَ وَ لامُتَّخِذِي أَخْدانٍ» (به شرط اينكه از راه زنا و گرفتن دوست پنهانى نامشروع وارد نشويد)؛ اما گاهى افراد نادان و بى‏خبر، ازدواج موقت را با زنا يا انتخاب دوست پنهانى اشتباه ‏گرفته و هر دو را به یک معنا میگیرند.[32]