معرفی کتاب

کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی به زبان‌های اروپایی

اخیراً مرجع ماندگار مهمی برای قرآن‌پژوهی و در عین حال نشان‌دهندۀ آثار قرآن‌پژوهانه در زبان‌های اروپایی، به کوشش چندین‌سالۀ یکی از برجسته‌ترین قرآن‌پژوهان عصر جدید، استاد مرتضی کریمی‌نیا، از سوی مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی در قم (مرکز ترجمه قرآن مجید به زبانهای خارجی) در نزدیک به 800 صفحه، در قطع وزیری - متن دو ستونی - انتشار یافته است.

روان استاد ما مرحوم دکتر سیدجعفر شهیدی شادباد که در مجلسی، وقتی دکتر نصرالله پورجوادی، مدیر مرکز نشر دانشگاهی گفت: امروزه دانستن زبان انگلیسی حتی برای مطالعات قرآنی، ضرورت و فایده دارد، با مهر و ادب و در عین حال با قاطعیت گفتند شما مبالغه می‌کنید. بنده سخن دکتر پورجوادی را تأیید کردم و گفتم به هیچ وجه نمی‌توان از حاصل پژوهش‌های قرآنی اسلام‌شناسان و قرآن‌شناسان خارجی که عده‌ای از آنها هم مسلمان شده‌اند، بی‌خبر بود یا استفاده نکرد و اکنون با ملاحظۀ این مرجع ماندنی و خواندنی باید گفت: «جمال چهرۀ تو حجت موجه ماست».

نام این اثرکتابشناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی است که خود نیاز به توضیح دارد. کتابشناسی‌ها نوع خاص و مهمی از کتاب‌های مرجع است که در فرهنگ ما سابقۀ بیش از هزارساله دارد. اگر فقط یک مثال بزنیم، فهرست ابن‌ندیم از قرن چهارم هجری به زبان عربی است که اخیراً هم به فارسی ترجمه شده است. این کتابشناسی هزارساله و بیشتر، هم موضوعات علمی و پژوهشی را معرفی کرده است، هم رجال یا علمای آن رشته‌ها را و هم مهم‌ترین آثار در آن، یعنی در هر زمینه‌ای که موضوعی را مطرح ساخته است.

برای جوانترها عرض می‌کنم، مرجع از ریشه رجوع است؛ یعنی اثر یا کتاب کثیر الرجوع یا کثیر المراجعه که برای خواندن سراسری نیست. ساده‌ترین مرجعی که بیش از نود درصد مردم دارند، دفتر تلفن است؛ چه به صورت ذخیره‌شده در تلفن همراه یا کامپیوتر همراه / شخصی / لوحک (= tablet). دیگر فرهنگ‌های لغت است که آن هم در تمدن اسلامی ما سابقۀ بیش از هزارساله دارد. از جمله کتاب العین خلیل بن احمد یا دانشنامه‌ها.

ممکن است کسی بگوید چرا در تعریف کتاب مرجع گفته‌ایم برای مراجعه موردی است نه مطالعه سراسری؟ در پاسخ می‌گوییم: خواندن سراسری یک متن مرجع، منعی ندارد؛ یعنی می‌توان (اگرچه عمدتاً نمی‌باید) کتاب لغت یا دایرة المعارفی را از آغاز تا انجام، مثل یک تاریخ یا داستان در مطالعه گرفت. اما این کار ندرت و غرابت و نیاز به ریاضت دارد. از بعضی بزرگان نقل شده است که دایرة‌المعارف‌ها را از آغاز تا انجام می‌خوانده‌اند. از جمله بالزاک، نویسنده واقع‌گرای فرانسوی که چندین اثر از او به فارسی ترجمه شده است یا هنری میلر نویسنده آمریکایی و منتقد شیوه زندگی آمریکایی که بنده او را با ترجمه یک اثر داستانی (شیطان در بهشت) و یک اثر غیر داستانی (تأملی بر مرگ میشیما) به خوانندگان فارسی زبان معرفی کرده‌ام. اما استاد کامران فانی و بنده با همه شوق و شیدایی مرجع‌نگاری و مرجع‌نگری، هنوز یک اثر مرجع را مطالعه سراسری نکرده‌ایم.

هم فرهنگ‌ها، هم دانشنامه‌ها و هم کتابشناسی‌ها انواع و اقسام دارند.

کتابشناسی قرآنی با کتابشناسی مطالعات قرآنی کمابیش فرق دارد. کتابشناسی قرآنی ممکن است موضوعی و تک‌موضوعی باشد. فی المثل کتابشناسی هر یک از علوم قرآنی یا کتابشناسی ترجمه‌های قرآنی. این هم می‌تواند به یک زبان باشد. فی المثل کتابشناسی ترجمه‌های فارسی که اتفاقاً یک نمونه یا بلکه دو نمونه و در واقع سه نمونه به فارسی از آن داریم: 1. فهرستگان نسخه‌های خطی، ترجمه‌های فارسی قرآن؛ تدوین جناب علی صدرایی خویی با بالغ بر حدود 900 عنوان چاپ‌شده از سوی موسسه ترجمان وحی. 2. فهرست قرآن‌های مترجم (یا عنوانی شبیه به این) تألیف استاد محمد آصف فکرت، چاپ انتشارات آستان قدس رضوی که بیش از 300 عنوان ترجمه فارسی را معرفی کرده است. 3. که تنها فارسی نیست، کتابشناسی جهانی ترجمه‌ها و تفسیرهای چاپی قرآن مجید به شصت‌وپنج زبان (1515 - 1980م) تألیف عصمت بینارق و خالد ارن، ترجمه و نگارش محمد آصف فکرت. چاپ مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی.

باید گفت گاهی بعضی از کتاب‌های مرجع به جای کتابشناسی از کلمه «فهرست» استفاده کرده‌اند. اینها مصداقاً شبیه‌اند. همچنین به جای کتابشناسی گاهی از کلمه کتابنامه استفاده شده که نمونه اعلای آن کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تألیف روانشاد محمدحسن بکایی است که در حدود بیست جلد از آن از سوی دانشگاه امام صادق منتشر شده و پس از درگذشت مؤلف آن در حدود یک دهه پیش، ناتمام مانده است. کلمه کتابشناسی و کتابنامه مطلقاً برابرند و معادل فرنگی آنها بیبلیوگرافی است. آنچه بین آنها در مواردی فرق می‌گذارد، موضوع یا موضوعات آنهاست. فی المثل کتابنامه مرحوم حجت‌الاسلام بکایی همه آثار قرآن‌پژوهانه را به زبان عربی و فارسی در بر دارد؛ اعم از چاپی و خطی، اما نه به زبان‌های اروپایی. شاید بتوان گفت این کتابنامه و کتابشناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی تدوین جناب کریمی‌نیا مکمل همند و شاید هیچ مدخل (entry) مشترک نداشته باشند.

درباره مؤلف

مرتضی کریمی‌نیا (متولد 1350 ش) از برجسته‌ترین قرآن‌پژوهان ایرانی است که من می‌شناسم. پس از حدود 18 سال که از ویرایش بسیار دقیق و حیرت‌آور ایشان از ترجمه ناقابل من از قرآن مجید می‌گذرد، هنوز از احاطه ایشان به زبان عربی قرآنی و انس عمیقش با معانی قرآن، آن هم در زمانی که حدوداً 24 سال داشت و همزمان طلبه/ دانشجو بود، در حیرتم. به خانواده‌ام وصیت کرده‌ام که نسخه ویراستۀ ایشان را که خوشبختانه با قلم، نه مداد انجام گرفته، محفوظ نگه دارند و هرگاه در ایران مؤسسه‌ای یا فی‌المثل موزۀ کتاب یا ویرایش تأسیس شد به آنجا بسپارند. یا اکنون می‌اندیشم که بهترین جا کتابخانۀ موسسه فرهنگی ترجمان وحی است تا درسنامه و دیده‌گشای مترجمان و قرآن‌پژوهان آینده شود.

از آن پس و در این 18 سال، ایشان نستوهانه قرآن‌پژوهی خود را عمیق‌تر و و گسترده‌تر ادامه داده‌اند. کارنامک (= رزومه) آقای کریمی‌نیا تحسین برانگیز است و مهم آنکه یک قلم، کار غیرقرآنی در میان آثار ایشان دیده نمی‌شود. چون آن فهرست و به ویژه عناوین مقالات، بالابلند است، تنها نام آثار کتابی ایشان، اعم از تألیف یا ترجمه را یاد می‌کنم:

1. آرا و اندیشه‌های دکتر نصر حامد ابوزید. (تهران: سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، 1376).
2. کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی به زبانهای اروپایی 1700 - 1995 م. (تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی، 1380، 268 ص).

گفتنی است که این کتاب‌شناسی بی‌شباهت نیست به کتاب‌شناسی جدیدتر ایشان که معرفی و بررسی‌اش موضوع مقاله حاضر است. تعداد زبانها در اثر جدید بیشتر است، و معرفی‌های اشاره‌وار کوتاه موضوع اصلی هر کتاب، در اثر جدید مفصل‌تر و اگر بتوان گفت روشن‌تر است. همچنین گستره زمانی اثر جدید در حدود 200 سال بیش از این یکی است. نیز اثر جدید تقریظ علمی به قلم آندرو روپین، اسلام‌شناس و قرآن‌پژوه نامدار معاصر (استاد دانشگاه ویکتوریا، کانادا) را دربردارد. همچنین اثر دربردارنده نمایه اعلام، اماکن، کتابها و موضوعات به فارسی و با نظم الفبایی است. در حجمی حدود 800 صفحه دو ستونی، با حروف ریز، که سپس‌تر درباره آن در همین مقاله سخن خواهیم گفت.

1. بولتن مرجع: مطالعات قرآنی در غرب. (تهران: الهدی، 1380، 765 + 164 ص در قطع رحلی).
2. معنای متن، پژوهشی در علوم قرآن. نوشته دکتر نصر حامد ابوزید، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا (تهران، طرح نو، 1380، 573 ص).
3. سیره‌پژوهی در غرب. گزیده متون و منابع. (تهران: مجمع تقریب مذاهب اسلامی، 1386).

اینکه پیشتر در همین مقاله گفته شد که همه آثار مؤلف در زمینه قرآن‌پژوهی است، دقیق نیست. ایشان دو کتاب و چند مقاله، در زمینه سیره و حدیث‌پژوهی هم دارند و چند مقاله دانشنامه‌ای که قرآن‌پژوهانه نیست. حاصل آنکه بیش از نود درصد کوشش‌های علمی ایشان در زمینه قرآن‌پژوهی است.

1. ساخت‌های زبان فارسی و مسئله ترجمه قرآن. (تهران: هرمس، 1389).
2. حدیث اسلامی: خاستگاه‌ها و سیر تطور. ویراسته هارالد موتسکی، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا (قم: دارالحدیث، 1390).
3. زبان قرآن، تفسیر قرآن. (تهران: هرمس، 1391).
4. کتاب مورد بحث در این مقاله.

درباره کارها و کارنامه علمی این شخصیت والا و قرآن‌پژوه کوشا گفتنی است که در چند مؤسسه اعم از حوزوی/دانشگاهی و از سال 1376 تاکنون. همچنین عضو هیئت علمی گروه «قرآن و حدیث» در دانشنامه جهان اسلام/ بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی (واحد علوم و تحقیقات، گروه قرآن و حدیث) هستند. نیز با مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی از اوایل تأسیس آن همکاری دارند. ایشان به زبان‌های عربی و انگلیسی تسلط و با زبان آلمانی و فرانسوی آشنایی در حد استفاده از منابع و مراجع قرآن‌پژوهانه دارند.

درباره کتاب‌شناسی مطالعات قرآنی در زبان‌های اروپایی

درباره این مرجع ارزشمند قرآن‌پژوهانه جهانی که بیش از یک دهه و نیم کار مستمر صرف آن شده، کمابیش تاکنون سخن گفته‌ایم. اینک به آنچه ناگفته مانده می‌پردازیم.

انصاف علمی و اخلاق حکم می‌کند که یادآور شوم، شخصیت والای دیگری به نام دکتر رامین خانبگی هم کتابنامه‌ای از مطالعات قرآنی در بیش از بیست زبان اروپایی تدوین کرده‌اند که نظر به مفصل‌بودن آن، فقط روایت الکترونیکی آن را به صورت سی دی (CD) انتشار داده‌اند. بنده در یادداشتی در زمینه معرفی و برشماری وجوه اهمیت آن نوشته‌ام که نمی‌دانم آیا در آغاز یا انجام آن درج شده یا نه. به همین شیوه از کار سترگ استاد کریمی‌نیا که آن موقع‌ها در حدود یک سال پیش یا پیشتر که هنوز منتشر نشده بود، به نیکی، ولو به اختصار یاد کرده‌ام. بی‌شک این دو مرجع ارزشمند مشترکاتی دارند. نیز هر یک ممیز است و امتیازاتی خاص خود.

جناب کریمی‌نیا در مقدمه نسبتاً کوتاه سه صفحه‌ای، ولی پربار و پراطلاع خود، محتویات عمده و دامنه اصلی‌ترین موضوعات و مفاهیم را با ایجازی که در نوشته‌های ایشان معهود است، به‌روشنی معرفی کرده‌اند.

«... از زبان‌های اسلامی چون عربی، ترکی، فارسی، اردو و مالایی و اندونزیایی که بگذریم، بخش مهمی از منابع قدیم و جدید در زبان‌های اروپایی انتشار یافته‌اند... .کتاب‌شناسی حاضر فهرست تفصیلی کتب و مقالات قرآنی انتشار یافته به یکی از زبان‌های اروپایی (انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، اسپانیولی، ایتالیایی، هلندی و لاتینی) را طی پنج قرن گذشته و در فاصله سال‌های 1500 تا 2012 میلادی ارائه می‌دهد. به جز ترجمه‌های قرآن در زبان‌های اروپایی که خود کتاب‌شناسی مستقلی می‌طلبد، در این اثر، کتاب‌ها و مقالات مرتبط با یکی از موضوعات زیر فهرست می‌شوند: کلیات و کتاب‌شناسی، علوم قرآنی (با تمامی شاخه‌ها)، تاریخ قرآن، رسم الخط و مخطوطات قرآنی، تفاسیر، تفسیرپژوهی، مفسران و تاریخ تفسیر، ترجمه‌پژوهی و مترجمان قرآن، واژگان قرآن، (زبان و سبک قرآن، و پژوهش‌های زبانشناختی و بلاغی قرآنی)، آیه پژوهی، سوره پژوهی (مصاحف کهن، قرائات و اختلاف قرائات و قرائت‌های هفتگانه و بیشتر و شناسایی قایان و مقریان) اعلام قرآن (اعم از تاریخی و جغرافیایی، همچنین قصص قران و قصه‌پژوهی، مقایسه بین قرآن و کتاب مقدس (عهدین) و کتاب‌های مقدس، مباحث جامعه‌شناسی، روانشناسی و فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن، مفاهیم قرآن، قرآن‌پژوهان جهان، قرآن و چالش‌های عصر جدید (به ویژه بررسی وحی و چگونگی وحیانیت قرآن، تحریف‌ناپذیری)، پژوهش‌های موضوعی در قرآن (نیز بررسی و شناسایی مصاحف کهن) و نقد و بررسی آثار قرآنی غربیان (و دهها موضوع و سرعنوان دیگر). به دلایل مختلف و از جمله جلوگیری از حجیم شدن بی‌دلیل اثر حاضر، در این کتاب‌شناسی، ترجمه‌های قرآن در زبان‌های اروپایی اشاره نشده است. تنها استثنا ترجمه‌هایی از قرآن‌اند که حاوی تفسیر قرآن یا واجد ویژگی مهمی در تاریخ قرآن‌پژوهی غربیان باشند؛ از قبیل ترجمۀ آلمانی رودی پارت، ترجمۀ انگلیسی ریچارد بل و ترجمه فرانسوی رژی بلاشر. به جز این، ترجمه‌های تفسیری (مشروح) تفاسیر قرآن در زبان‌های اروپایی و ترجمه تفاسیر اسلامی به این زبان‌ها، در کتاب‌شناسی حاضر آمده‌اند». (صفحه اول مقدمه)

چند ویژگی ساختاری

1. در همه زبان‌های هفتگانه، حروف تعریف و برخی حروف اضافه در اول اسامی مؤلفان و عنوان کتاب‌ها و مقالات موردنظر قرار نگرفته‌اند. 2. در سراسر کتاب؛ یعنی بدنه اصلی این کتابشناسی، هر مدخلی به ترتیب الفبایی نام پدید آورنده در ضبط فرنگی و اصلی، تنظیم شده است. 3. این اثر دربردارنده 8812 کتاب و مقاله است. 4. سال تولد و احیاناً درگذشت هر مؤلف تا آنجا که در منابع گوناگون یافت شده، جلوی نام آنها آمده است. 5. برای هر کتاب/ مقاله غالباً این عناصر یادشده است:

نام کامل و مشهور مولف، عنوان، نام مترجم (در صورت ترجمه‌ای بودن اثر)، نام نشریه (برای مقاله‌ها) یعنی مشخصات کامل آن، نام ناشر، سال نشر و تعداد صفحات و احتمالاً عناصر لازم دیگر آمده است. 6. و یک عنصر مهم آنکه همواره ترجمه فارسی عنوان بعد از ذکر عناصر پیشین آمده است. 7. در سراسر کتاب مجموعاً 726 پانویس با شماره‌گذاری سراسری، آمده که عمدتاً مشخصات ترجمه فارسی یا عربی مقاله (و احیاناً کتابی) را یاد می‌کند.

نمایه جامع

چنان‌که اشاره شد در جهت افزایش فایده کتاب برای مخاطبان فارسی زبان نمایه (= فهرست عام) به زبان فارسی با عنوان «نمایه اعلام، اماکن، کتابها و موضوعات از ص 11 تا 99 این مرجع تنظیم و به شیوه دوستونی با حروف ریز مناسب، درج شده است. راستی را باید بگویم که بنده کتابدار و مرجع‌نگار و مرجع‌پژوه به ندرت فهرستی چنین جوابگو و ریزبافت و درست و درمان دیده‌ام. بیان یک نکته فنی مهم، ارزشمندی و پاسخگویی این نمایه عام را نشان می‌دهد: ذیل چاپ قرآن، به‌درستی زیر عنوان‌های راهنما آمده است، برای مثال «چاپ سنگی در جهان اسلام» در شبه قاره هند، در اروپا، در مالزی قرن نوزدهم، روسیه در قرن هجدهم، زوریخ، قرآن ونیز، هامبورگ (چاپ مشهور و مهم) گوستاو فلوگل، مارتین لوتر، مجمع ملک فهد لطباعة القرآن، با هشت - ده زیر عنوان یا عنوان فرعی دیگر و البته با ذکر صفحات مربوط به هریک که ارجاع به متن کتاب می‌دهد، یک مائده آسمانی یا به قول سعدی «خلوت بی‌مدعی، سفره بی‌انتظار» برای پژوهندگان فراهم کرده است. چنان‌که عنایت داشته‌اید، عنوان‌های فری در برابر هر مدخلی از این نمایه آن را بسیار گویا و روشن و روشنگر و زودیاب ساخته است. حال آنکه اگر مؤلفی احساس مسئولیت نکند یا از شیوه درست فهرست عام خبر نداشته باشد، در برابر مدخل‌ها و از جمله همین «چاپ قرآن»، حدود پنجاه فقره عدد به شیوه برف انبار و مکانیکی درج می‌کند و طبعاً مراجعه‌کننده‌ای که فی‌المثل نیاز به اطلاعات و احتمالاً مقاله یا مقاله‌هایی درباره یکی از زیرعنوان‌ها مثلاً قرآن طبع فلوگل یا مجمع چاپ قرآن در مدینه دارد، باید همه پنجاه فقره جلوی چاپ قرآن را یک به یک، در متن کتاب جستجو کند».

سخن آخر و یک پیشنهاد

چنان‌که اشاره شد، این نمایه خوش‌ساخت و زودیاب و جوابگو، به زبان فارسی و برای فارسی زبانان است. خواننده/ پژوهنده‌ای که زبان فارسی نداند، طبعاً فقط می‌تواند از متن کتاب بهره ببرد، آن هم به شرط دانستن نام مؤلف هر اثر. برای آنکه این کتابشناسی جهانی از اینکه هست جهانی‌تر شود، خوب است یک گزیده حدود بیست و چه بهتر که سی صفحه‌ای به انگلیسی برای مخاطبان جهانی و غیرفارسی‌زبان، به مبنای همین فهرست فارسی، در چاپ‌های آینده تدوین شود.

واقعاً کوشش پانزده‌سالۀ استاد کریمی‌نیا به درست‌ترین و دقیق‌ترین وجهی به بار نشسته است که یادآور این عبارت تابناک قرآنی است: توتی اُکُلها کلَّ حینٍ (ابراهیم: 25). خداش در همه حال از بلا نگه دارد.

منبع: مجله آینه پژوهش، شماره 140