به گزارش پرتال جامع علوم و معارف قرآن، در این نشست که توسط پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با همکاری مؤسسه آموزش عالی ائمه اطهار (ع) برگزار شد، حدود 50 نفر از طلاب و دانشجویان شرکت داشتند که بخشی از آنها افراد هسته‌های آموزشی-پژوهشی قرآن و استشراق پژوهشکده بودند.

گزارش جلسه اول

در ابتدای نشست، حجت الاسلام دکتر سلطانی به معرفی اساتید ارائه دهنده و آثار علمی آنان در زمینه تاریخ‌گذاری قرآن پرداخت.

سپس استاد بهجت پور به معرفی سه رویکرد در باره گردآوری قرآن پرداخت: یک رویکرد به جمع قرآن توسط امام علی (ع) اشاره دارد. رویکرد دوم که عمدتاً توسط اهل سنت مطرح شده است بر جمع قرآن در زمان ابوبکر و سپس عثمان تاکید می‌ورزد و رویکرد سوم رویکرد مستشرقان است که تلاش دارند به تاریخ‌گذاری آیات وسور قرآنی بپردازند.

وی در ادامه با ارجاع به کتاب «تفسیر تنزیلی: مبانی، اصول و قواعد» به پیشینه تاریخ‌گذاری قرآن در غرب پرداخت و به تلاش‌های گوستاو وایل (1844 م.)، نولدکه، مویر (1877)، مرشفیلد (1902)، ریچارد بل (1937) گریم، اشپرنگر و رژی بلاشر اشاره کرد. مشهور نحوه تاریخ‌گذاری از 4 مرحله تشکیل میشود که سه دوره در مکه و یک دوره در مدینه است. 

بهجت پور ضمن بیان این مطلب که مساله اصلی مستشرقان این است که روایات اسلامی را نمی پذیرند که این ادعایی بدون دلیل است به 19 طریق مختلف روایات مرتبط با ترتیب نزول سور اشاره کرد. به خصوص در این روایات برخی مسند هستند. علامه طباطبایی نیز در سند برخی اشکال نکرده اند و فقط به خود ابن عباس که در انتهای سند است اشکال داشته اند و روایتش را عن حدس می دانند. به عقیده استاد بهجت پور فردی همچون عطاء، مورد وثوق شیعه و اهل سنت است فلذا این روایات را باید بیشتر مورد توجه داد.

وی ادامه داد: راه اصلی این است که این روایات به قرآن عرضه شوند و سیاق آیات و سیر مفهوم های قرآنی در این سیر نزول مورد بررسی قرار گیرد. 

 بهجت پور با اشاره به جداول ترتیب نزول و آموزش نحوه کار با آنها، به کم بودن اختلاف در میان جداول مختلف اسلامی اشاره کردند و اختلاف را عمدتا در کمتر از 20 سوره دانست.

 یکی از ثمرات تفسیر تنزیلی توجه به سیر ارائه مفاهیم توسط خداوند و آماده شدن رسول (ص) و جامعه برای این کار است. با بررسی آیات در سیر نزول میتوان به روش قرآن برای گسترش فرهنگ مواردی چون نماز، جهاد، و ... دست یافت. 

 گزارش جلسه دوم

در جلسه دوم، استاد علیزاده موسوی به بیان تفصیلی رویکرد مستشرقان در تاریخ‌گذاری قرآن پرداخت. دو کتاب مهم و اصلی در نیمه دوم قرن نوزدهم که سایر آثار و دیدگاه ها را تحت تأثیر قرار داد،  مقدمه ای تاریخی – انتقادی بر قرآن (1844) از گوستاو وایل و تاریخ قرآن (1860)، تئودور نولدکه هستند. 

معیارهای مستشرقان برای تاریخ‌گذاری عبارتند از: 

1- معیار تاریخی: استناد به رخدادهای تاریخی و توجه به بافت و وقایع تاریخی سوره ها

2- معیار محتوایی: محتوای آیات و مضامین

3- معیار ادبی: سبک و ساختار آیات و سوره ها

نظام های تاریخ‌گذاری خاورشناسان مختلفند: 

• وایل و نولدکه و ...: تقسیم 4 دوره‌ای (سه دوره مکی و یک دوره مدنی)

• مویر: تقسیم 6 دوره‌ای (5 دوره مکی و یک دوره مدنی)

• گریمه: تقسیم 3 دوره‌ای (2 دوره مکی و یک دوره مدنی)/ بر مبنای شاخصه و معیار اعتقادی

• هرشفلد: تقسیم 6 سبکی ( بر اساس محتوا و مضامین): تأکیدی، حماسی، روایی، وصفی، فقهی و تمثیلی

مقاطع تاریخی اصلی در نظام تاریخ‌گذاری قرآن عبارتند از: 1- زمان تقریبی هجرت به حبشه : 615 میلادی؛ 

2- بازگشت پیامبر به طائف: 620 میلادی؛ 3- هجرت به مدینه: 622 میلادی.

دوره های چهار گانه نولدکه عبارتند از: 1- مکی اولیه 2- مکی میانه 3- مکی متأخر  4- مدنی

ویژگی های سور دوره مکی اولیه: 

1- گویای شور و هیجان

2- آیات کوتاه و موزون

3- سبک و صبغه شاعرانه

4- سوگندهای آغاز سوره ها

5- هشدارهای جدی پیشگویانه راجع به پایان جهان

6- حملات شدید پیامبر علیه دشمنان مکی

7- تکذیبهای مشرکان و اهل مکه و نسبت دادن اوصافی چون کاهن و شاعر و .. به پیامبر

ویژگی های سوره های دوره مکی میانه: 

1- دارای آیات و واحدهای طولانی تر

2- سبک منثور بیشتر از سبک مسجع

3- انتقال پیامبر از حالت هیجانی به حالت آرامش بیشتر

4- توصیف و تجسم پدیده های طبیعی و ارائه تصویری واضح از بهشت و دوزخ

5- ذکر قصص پیامبران پیشین

6- کاربرد مکرر «قل»

7- کاربرد مکرر «الرحمن»

ویژگی های سوره های مکی متأخر

1- سبک منثور با نمونه های مسجع (ختم به –ون و –ین)

2- تعبیر «یا ایها الناس»

3- سخنان تصویری و تخیلی کم رنگ شده و شکل خطابه ای به خود گرفته

4- تکرار قصص انبیاء پیشین

5- بیانگر رنجش پیامبر از هم قبیله ای های مکی ایشان

ویژگی های سوره های مدنی:

1- بیانگر قدرت پیامبر و تشکیل چارچوب اجتماعی امت اسلامی

2- سوره های طوال و بلند

3- تشریع احکام و و مباحث و قوانین ازدواج، طلاق و ارث و جهاد و ...

4- خطاب به گروه های مختلف با عناوین خاص: مومنون، مهاجرین، انصار، منافقون، یهود و نصاری

5- مباحث مربوط به ارتباط و تقابل پیامبر با قبائل یهود

6- مطرح ساختن شخصیت حضرت ابراهیم

علیزاده موسوی در انتهای جلسه ارزیابی خود را از رویکرد مستشرقان در محورهای زیر ارائه کرد: 

1- مباحث تاریخی و یا ادبی قابل استفاده در این گونه مطالعات

2- طبقه بندی ها صرفا ذوقی و سلیقه ای است

3- دارای جامعیت و مانعیت نیست و منطق مشخصی در آنها جاری نیست.

4- موارد متناقض بسیاری در معیارها و سوره های هر دوره یافت می‌شود.

و ...